Không gian bên trong và bên ngoài
Không gian nghệ thuật trong thơ trữ tình của Puskin còn bao chứa trong nó là sự đối lập giữa không gian bên ngoài và không gian bên trong. Đặc trưng tiêu biểu nhất vẫn là tâm lý nhân vật được giải phóng với nỗi buồn và sự vượt thoát. Ngay ở khổ thơ mở đầu, nỗi buồn và tâm trạng cô đơn của nhân vật được khai phóng trực tiếp qua những hình ảnh thiên nhiên dữ dội, to lớn “làn sương” và “mảnh trăng” trong không gian mênh mông không kém “lai láng” với “giăng xa” cùng với những động từ mạnh như “xuyên” và “chiếu”.
“Xuyên những làn sương gợn sóng
Mảnh trăn g mờ ảo chiếu qua
Buồn dải ánh vang lai láng
Trên cánh đồng buồn giăng xa”
Nhưng nổi bật lên trong thi pháp đối cực của Puskin lại chẳng phải là nỗi buồn mà phải là một “nỗi buồn sáng trong. Nỗi buồn của Puskin nhuốm đẫm vào cảnh vật, mở rộng theo chiều kích của không gian:
“Trên con đường mùa đông vắng vẻ
Cỗ xe tam mã băng đi
Nhạc ngựa đều đều buồn tẻ
Đều đều khắc khoải lòng quê”
Sự xuất hiện của con đường ngay lập tức đi cùng với nỗi buồn, đó là sự “vắng vẻ” và “mùa đông”. Hình ảnh con đường xuất hiện làm người đọc liên tưởng đến sự giải thoát nhưng dường như vì nằm tron g không gian mênh mông của nỗi buồn nên con đường ở đây không còn ý nghĩa như ban đầu. Ta biết rằng con đường được đặt trong bối cảnh không gian thời gian u buồn vào màn đêm vắng lặng trong mùa đông lạnh lẽo, nó chạy qua cánh đồng mênh mông không một ánh lửa mái lều, nghĩa là cuộc hành trình ấy của con người ấy không có điểm dừng nghỉ ngơi, không có hơi ấm con người mà chỉ có một cỗ xe tam mã băng băng đi về phía trước, “xe vun vút lao đi”. Hình ảnh cỗ xe tam mã (loại xe nhỏ, có 1-2 người ngồi, do Puskin phác họa nên) đi nhanh như “băng” trên mặt đất đã thể hiện cho ý chí vượt lên hoàn cảnh. Hình ảnh cỗ xe tam mã ã trở thành biểu tượng cho sự vận động bay lên của văn học Nga. Nhưng tất cả chỉ góp phần tạo nên một không gian buồn bã mênh mông mà không có điểm dừng.
Trong không gian vắng vẻ đìu hiu, nhân vật trữ tình luôn mơ về một mái ấm, nơi xuất hiện ánh lửa ấm nồng. Thế nhưng chỉ có những “cột cây số” hữu tình mà vô cảm đang ngược chiều, chạy tới, không gian đã trải rộng lại càng rộng thêm ra. Tác giả lấy những cái hư vô của ngoại cảnh để nói những cái hữu hình trong tâm tưởng nhân vật. Các cặp đối lập giữa ấm cúng trong tâm tưởng với sự lạnh lẽo và sự thật ở bên ngoài càng làm khắc sâu hơn tâm trạng xuyên suốt bài thơ của nhân vật. Ta thấy con đường xuất hiện với sự cô đơn trong khung cảnh lạnh lẽo tô đậm nỗi buồn của nhân vật nhưng đồng thời hình tượng con đường ấy còn là biểu trưng cho sự vận động hướng về phía trước, và nỗi buồn vì thế mà trở thành sáng trong. Khổ thơ thứ tư với vị trí bản lề đã tạo nên bước chuyển quan trọng trong tâm tưởng nhân vật, đó là dù bị bủa vây bởi không gian nhưng tâm trạng của nhân vật đã được tách ra để thấy được những khắc khoải trong lòng.
Kết luận
Có thể thấy rằng không gian trong tác phẩm “Con đường mùa đông” không chỉ làm nền cho bối cảnh của thơ mà nó trở thành đối tượng nhận thức khám phá, phản ánh của Puskin. Một không gian quen thuộc đặt trong dòng chảy của thời gian lặp, có tác động lớn tới hình tượng nhân vật, một không gian với đầy những xung đột bên trong, bên ngoài … Đặc biệt hơn, tác giả còn dẫn dắt người đọc đi sâu khám phá bản chất bên trong của con người thông qua các kiểu không gian để khơi ra trong đó những tồn tại, hạn chế mà không phải lúc nào chúng ta cũng đủ tỉnh táo và bản lĩnh để thấu suốt. Cả một thi phẩm khắc họa đầy đủ trong nó tất cả những đối cực trong đặc trưng cao nhất của thi pháp văn học nói chung và nền văn học Nga nói riêng - bản chất của chúng không nhằm để khắc họa một không gian thực mang theo tính chất vật lý hay địa lý; để nhấn mạnh hay ẩn dụ về nỗi buồn con người mà qua đó làm nổi bật lên sự vượt thoát không gian, vượt ra khỏi những gì tẻ nhạt, buồn chán
Đọc tiếp: Không gian nghệ thuật trong Con đường mùa đông phần 1