Không gian gia đình
Tác giả còn khắc họa nên không gian trong gia đình nhân vật “tôi”. Nhờ đó, độc giả thấy được bi kịch thời đại đã bao chùm lên bi kịch gia đình, cá nhân. Trong gia đình “tôi”, bố “tôi” là một viên tướng Cộng hòa, chắc hẳn gia đình ấy được bảo vệ cẩn thận, nằm ngoài tầm ngắm của chiến tranh. Nhưng không chiến tranh đã tàn phá tất cả và đây lại là cuộc chiến tranh phi nghĩa và vô lí. Anh Ba tham gia chiến tranh như sự trốn chạy nghiệt ngã trước cái bất lực của sự phản bội, và để chứng minh sự nam tính của mình là sắt thép nhưng cuối cùng anh đã chết khi trong chiến tranh. Còn anh Tư vốn là người thông minh hoc giỏi, được hiều người quý mến, nhưng chỉ sau tình một đêm với Janis đã biến anh trở thành một con người hoàn toàn khác. “Tình yêu đã cướp đi nửa mạng sống của anh, còn nửa mạng còn lại anh đem nó cho chiến tranh… Anh không có lí tưởng cũng chẳng tham lam, anh bước vào cuộc chiến chỉ để chạy trốn cuộc đời, chạy trốn tình yêu… Anh trở về, một sự trở về còn nghiệt ngã hơn cả cái chết”, anh hóa điên dại và kết thúc cuộc đời mình trong căn phòng tăm tối, đóng kín cửa của mình. Thân thể anh mục giũa và thối nát hòa cùng mùi thức ăn hôi tanh, những con mối mọt gặm nhấm thân thể anh. Cái chết đầy đau đớn. Còn ai đau khổ và xót xa hơn người mẹ của họ, một người đàn bà phải chứng kiến hai đứa con trai của mình chết, cái chết do chiến tranh ban tặng.
Nếu ở đầu tác phẩm nhân vật tôi nói “trước mặt tôi là chiến tranh, sau lưng tôi là chiến tranh, giữa chiến tranh là tình yêu”. Nhưng đến cuối tác phẩm giữa chiến tranh không còn tình yêu nữa mà thay vào đó là sự hận thù. Một mối tình ngang trái giữa con trai của ngài tướng quân Cộng hòa với My - người con gái biệt động, dũng cảm kiên cường. Hai con người thuộc hai giới tuyến khác nhau, họ yêu nhau nhưng chẳng thể đến được với nhau.
“Nếu mãi mãi là xa cách
Mãi mãi là ly biệt
Đất nước Bắc – Nam hai bờ đoạn tuyệt
…
Phải chi đừng chia ly
Không sông Gianh, Bến Hải
Không kẻ ở người đi”
Có lẽ họ sẽ yêu nhau và hạnh phúc nếu không có cuộc chiến tranh phi nghĩa ấy.
Khắc họa bối cảnh không gian thời chiến ấy cho ta thấy chiến tranh không mang lại cho ta những điều tốt đẹp, trái lại chỉ là sự chết chóc và hận thù. Nhân vật “tôi” một sinh viên ban Triết, sống bên lề của lịch sử, tưởng chừng chiến tranh sẽ chẳng thể làm anh ta tổn thương nhưng điều chẳng thể ngờ chính nhân vật “tôi” lại là nạn nhân chính của chiến tranh, phải sống trong sự đau đớn dằn vặt, hận thù và yêu thương, anh ta phải chạy trốn trên chính quê hương của mình. Bi kịch thời đại chẳng bỏ xót một ai, nó bao chùm cả nước, con dân vô tội hai bờ Nam – Bắc sống trong cảnh lầm than, chia ly. Qua những không gian được xây dựng, ta thấy được những bi kịch của một thời đại lịch sử được nhuộm bởi màu của máu và nước mắt.
Đọc tiếp: Không gian nghệ thuật và thời gian nghệ thuật trong Mộ phần tuổi trẻ phần 5